Oudewater als woonplek ontstond waarschijnlijk al in de achtste eeuw op een schiereilandje tussen de Hollandse IJssel en de oude loop van het riviertje de Lange Linschoten. In 1265 kreeg Oudewater stadsrechten van de bisschop van Utrecht, Hendrik van Vianden. Aanvankelijk behoort het kersverse stadje tot het Sticht, maar in 1280 werd het afgestaan aan het graafschap Holland. Er zijn in de bewogen historie veel calamiteiten geweest, waarbij het stadsarchief – en daarmee veel data – verloren zijn gegaan. Het enige document dat bewaard is gebleven is De Kroniek van Heda en daarin wordt 5 juli 1265 aangehouden. Dat doen wij dan ook maar.

De Oudewaterse moord

In het begin van wat later bekend zou worden als de 80-jarige oorlog (1568-1648), sloot Oudewater zich als eerste stad in de grensstreek tussen Holland en Utrecht aan bij de opstandelingen en erkende Willem van Oranje in juni 1572 als stadhouder. In de weken erna volgden Gouda, Leiden, Haarlem en een reeks andere steden. Op 19 juli van dat jaar vindt de oprichtingsvergadering plaats van de Staat der Nederlanden. De term ‘vader des vaderlands’ als aanduiding van Willem van Oranje wordt hier voor het eerst gebruikt.

Een kleine drie jaar later ontdekt Willem van Oranje dat de Spanjaarden plannen voorbereiden om Oudewater begin juli terug te veroveren. Hij geeft de opdracht om de dijken van de Hollandse IJssel door te steken en vrouwen en kinderen naar Gouda te sturen. Aan beide bevelen wordt geen gehoor gegeven, met verschrikkelijke gevolgen.

Het beleg

Het beleg begint op 19 juli en op 6 augustus staat het zware geschut gereed. Door een misverstand werd het ultimatum overschreden, en terwijl de vroedschap nog zat te vergaderen, treft de eerste van 1700 kanonskogels doel.

De volgende dag, op 7 augustus 1575, marcheren de Spanjaarden Oudewater in en gaan daar vreselijk te keer: mannen, vrouwen en kinderen worden over de kling gejaagd. Sommige vrouwen zijn in hun deuropening opgehangen en met een zwaard opengereten. Naar schatting komt de helft tot driekwart van de bevolking deze dag gewelddadig om het leven. Bijna de hele stad wordt platgebrand. Alleen de St. Michaëlskerk en de kapel van het Ursula convent blijven gespaard. Deze gebeurtenis gaat de geschiedenis in als ‘de moord van Oudewater’.

“De Oudewaterse Moord” (1650) van Dirck Stoop

Ieder jaar op 7 augustus wordt de moord van Oudewater herdacht. Inwoners en bezoekers zijn dan welkom om met eigen ogen het schilderij van Dirck Stoop (1618 – 1686) te komen bekijken in de trouwzaal van het stadhuis.

De wederopbouw

De wonden werden gelikt en al vrij snel werd begonnen met de wederopbouw van de stad. In 1588 was het nieuwe stadhuis gereed en de stads- of heksenwaag volgde in 1595.

De historie van Oudewater in beeld

Oudewater en de heksenwaag

Willem Wever heeft in oktober 2006 een aflevering over heksenvervolging uitgezonden, met een prominente rol voor Oudewater en zijn Heksenwaag.

In aflevering 4 het derde seizoen van Verleden van Utrecht komt het trieste verhaal van Leentje Willems uit Papekop aan het licht. Leentje Willems woonde rond het midden van de zeventiende eeuw aan de oever van de Lange Linschoten, een riviertje in de buurt van Oudewater. Op een dag beschuldigden haar buren Leentje ervan dat zij een kind ziek had getoverd. Dat zou zij met een koek hebben gedaan die zij het kind te eten gaf. De beschuldigingen bleven maar aanhouden en het leven van Leentje werd een hel.

De aflevering over heksenvervolgingen werd opgenomen in Oudewater zelf met de medewerking van heel veel enthousiaste mensen en instanties! Met name theatergroep Treatief en Carla de Goeij hebben enorm bijgedragen aan deze aflevering: Heksenvervolging in Oudewater (16e en 17e eeuw).

Oudewater en de touwindustrie

Dankzij de touwindustrie werd Oudewater in de jaren die volgden een centrum van handel en welvaart. In de Gouden Eeuw kwamen bijvoorbeeld alle scheepsbekabelingen voor de VOC uit Oudewater

RTV Utrecht heeft de vier seizoenen van de serie Verleden van Utrecht gemaakt, deze zijn tevens op DVD verkrijgbaar bij het Utrechts Archief. Aflevering 3 van het eerste seizoen gaat over de touwindustrie in Oudewater en de Oudewaterse moord (1575).

Bedelaarskerkhof

Langs de Provincialeweg ligt tegenover huisnummer 117 het bedelaarskerkhof. Dit kleine perceeltje, omzoomd met een meidoornhaag, is een overblijfsel van een perceel van 700 m2 dat de toenmalige gemeenten Willeskop en Hoenkoop in 1875 hebben aangekocht om in te richten als begraafplaatsje. Landschap Erfgoed Utrecht heeft in opdracht van de gemeente Oudewater uitgezocht wat bekend is over de historie van dit terrein.

De gemeente Oudewater heeft via de gebiedscommissie de Utrechtse Waarden subsidie aangevraagd om dit terrein op te knappen. Met geld van de provincie Utrecht en de gemeente Oudewater is de haag kortgezet, zijn de bomen gesnoeid, is een nieuwe omheining rond de haag gezet en is een nieuw toegangshek geplaatst. Landschap Erfgoed Utrecht heeft een bordje bij het bedelaarskerkhof geplaatst waarop de historie staat beschreven.

Historische wetenswaardigheden

Oudewater vierde 750 jaar stadsrechten

Bisschop Hendrik van Vianden verleende al in 1265 stadsrechten aan Oudewater. En dat werd gevierd met heel veel festiviteiten van oktober 2014 tot en met het slotfeest in september 2015. Nu wordt ‘de verjaardag van de stad’ jaarlijks in begin juli gevierd.

Oudewater in oude plaatjes

Hans van Dijk heeft oude foto’s verzameld van Oudewater. Acht pagina’s maar liefst. Hier volgende linkjes.
– Oude foto’s 1
– Oude foto’s 2
– Oude foto’s 3
– Oude foto’s 4
– Oude foto’s 5
– Oude foto’s 6
– Oude foto’s 7
– Oude foto’s 8
– Oude foto’s 9

Pater Jansen

Er staat, naast de Romeijnbrug, in Oudewater een niet eens zo opvallend, ook niet zo groot, beeldje van een kleine, iets gezette, geestelijke; een beeldje waarbij je je zou kunnen voorstellen dat het een gemoedelijke en gezellige pater is. Op dat beeld staat vermeld dat dit pater J. Jansen is. Ja dus, vast een gezellige Oudewaterse pater. Maar niets is minder waar. Wie is pater J. Jansen dan wel en waarom staat er een beeld van hem in Oudewater?

Een bijzondere geschiedenis

Het is en blijft een bijzonder verhaal. En dat verhaal begint in 1948 en het duurde tot begin 1954 voordat heel Oudewater, maar met name de toenmalige burgemeester van Oudewater, de heer H. J. Arke te zien kreeg wie nu eigenlijk pater Jansen was, of liever gezegd wie erachter schuilging, of, misschien nog beter, wat er nu in feite aan de hand was. ‘Jarenlang’, zo luidt een kop in het weekblad Panorama van juni 1957, ‘ontving de toenmalige burgemeester van Oudewater prentbriefkaarten van een hem volslagen onbekende afzender uit letterlijk alle delen van de wereld, die getekend waren: uw toegenegen pater J. Jansen.’

‘De Edelachtbare Heer Burgemeester van Oudewater. Een hartelijke groet uit het mooie, zonnige Spanje. Uw toegenegen pater J. Jansen O.F.M.’ Dit was de tekst op de eerste kaart die de heer Arke kreeg en waarvan hij niet wist van wie hij kwam. Omdat hij nog maar kortgeleden benoemd was tot burgemeester van dat prachtige historische stadje, meende hij dat deze kaart wel voor zijn voorganger bestemd zou zijn. Toen hij korte tijd later een kaart met dezelfde afzender uit Wenen kreeg en een week later een uit Kopenhagen, besloot hij de kaarten naar zijn voorganger, oud-burgemeester J.M. van Doorninck, door te sturen, die ze ogenblikkelijk retourneerde: hij kende geen pater Jansen. Burgemeester Arke versnipperde de kaarten omdat hij niet wist wat ermee te doen.

Maar de kaarten bleven komen. Met onregelmatige tussenpozen, maar wel redelijk frequent. Uit verre en dichtbije buitenlanden: Indonesië, Rome, Montevideo, Hong Kong, Lissabon, Sydney, … Burgemeester Arke stelde zich in verbinding met Orde der Franciscaner Minderbroeders, waar de pater toe zou behoren, maar daar kon men hem niet helpen: zo’n reislustige pater hadden ze niet in hun midden. En de kaartjes bleven komen. Zelfs een officiële instantie ging zich met de kaartjes bemoeien en startte een uitgebreid onderzoek. Zij vonden uiteindelijk dat de kaartjes onschuldig van aard waren. Maar de kaartjes bleven komen.

Het raadsel onthuld

In januari 1954, zo’n zes jaar later dus(!), kwam een oomzegger bij burgemeester Arke op bezoek en deze laatste vroeg hem zich eens in dat raadsel te verdiepen: hij, als journalist, zou daar wellicht een mooi verhaal over kunnen schrijven. Dat bleek niet zo ingewikkeld, want veel mensen wisten wie er achter pater Jansen schuilging. Zo ook collega’s van de journalist op de redactie van de krant. De man achter pater J. Janssen bleek uit Boxtel te komen en heette Sies Numann. Deze was destijds marketingdirecteur van Philips. Hij kwam voor zijn werk over de hele wereld en stuurde dan altijd een kaartje naar een of meer goede vrienden en bekenden en ondertekende dat met ‘pater Jansen’; een bij ingewijden bekend grapje. Op een dag zat Numann met enkele collega’s in Madrid te genieten van een glaasje sherry, schreef zoals altijd enkele kaartjes, maar … er was een kaartje over. Omdat Numann van practical jokes hield, stuurde hij dat kaartje, na overleg met zijn collega’s, naar een volkomen willekeurig iemand en dat werd, louter toevallig, de burgemeester van Oudewater. Nu was Numann een consciëntieus man en hield dat sturen van kaartjes jaren vol. En zodoende kreeg de burgermeester van Oudewater jarenlang en heel regelmatig uit allerlei plekken op de wereld uiteenlopende ansichtkaarten; soms met een stukje tekst, de ene keer over iets opvallends in stad of land, de andere over de ‘vorderingen van zijn missiewerk’, soms met alleen een groet.

Niet zomaar een beeldje

In de krant werd het raadsel onthuld, maar het meest bijzondere moment was dat een nog piepjonge Mies Bouwman met de burgemeester van Oudewater over dit raadsel een gesprek voerde op tv en tijdens dat interview plotseling Sies Numann, alias pater Jansen, zich voorstelde aan een verbouwereerde burgemeester. Enkele jaren later stond in de Panorama een uitgebreid artikel over deze practical joke dat op Oudewater.net nog te lezen is. Op Delpher.nl vind je nog krantenartikelen die over dit vermakelijk mysterie gaan.

Ter gelegenheid van de viering in 1965 van 700 jaar stadsrechten in Oudewater, maakte de Nederlandse beeldhouwster Miep Maarse (miepmaarse.nl) uit Aalsmeer dit beeldje van de nimmer gewijde pater. Op die dag liep Numann in monnikspij door de stad aan het hoofd van een stoet vrienden met wie hij de Ancient Order of Brother John had opgericht. Ter nagedachtenis aan dit bijzondere verhaal neemt ‘pater J. Jansen’ nog steeds deel aan het stadsbeeld van Oudewater.